Ο χορός του Δάσκαλου

Στις 17 Ιουνίου 1771 τερματίζεται η ζωή του Ιωάννη Βλάχου. Ήταν ημέρα αργίας για τους μουσουλμάνους και έτσι οι Τούρκοι του Κάστρου( Ηράκλειο) μπορούσαν να παραβρεθούν στην εκτέλεση. Ένας καθρέφτης τοποθετήθηκε μπροστά από τον ετοιμοθάνατο για να επιταθεί το ψυχικό του μαρτύριο. Ο τρόπος θανάτωσης είχε προκαθορισθεί. Εκδορά. Γδάρσιμο εν όσω ήταν ζωντανός. Μετά την τοποθέτηση του καθρέφτη, οι δήμιοι έφεραν μπροστά στον μελλοθάνατο τον αδερφό του, τον Χατζή Σγουρομάλλη. Κατά την έκφραση του ιστορικού τα δύο αδέρφια αλληλοκοιτάχθηκαν και "εμουγκαλίσθησαν ως βόες δις και τρις". Από τη στιγμή εκείνη και μετά ο Σγουρομάλλης τρελάθηκε.
Ο Ιωάννης Βλάχος είχε γεννηθεί στην Ανώπολη Σφακίων. Δεν πέρασε με αυτό το όνομα στην Ιστορία. Αλλά με το όνομα που ήταν γνωστός στα Σφακιά: Δασκαλογιάννης ή Δάσκαλος. Μία από τις πλέον εμβληματικές μορφές της αντίστασης του νησιού του, που το 1770 μετρούσε έναν αιώνα τουρκικής κυριαρχίας. Δεν ήταν "χαίνης"(=αντάρτης),όπως οι συμπολεμιστές του. Τότε το προσωνύμιο "Δάσκαλος" αποδίδονταν σε όποιον απλώς ήξερε να διαβάζει. Ο Δασκαλογιάννης αντίθετα είχε ευρύτατη μόρφωση. Ο πατέρας του-ένας πλούσιος καραβοκύρης- τον μόρφωσε στο εξωτερικό, πιθανότατα στην Ιταλία όπου σπούδαζαν και άλλοι συντοπίτες του. Όταν γύρισε συνέχισε την επιχείρηση του πατέρα του. Με δικά του καράβια ταξίδευε στην Μασσαλία, στα λιμάνια του Εύξεινου Πόντου, ενώ διατηρούσε μαζί με τα αδέρφια του ναυτικά πρακτορεία σε διάφορα λιμάνια. Λόγω της δουλειάς του και της οικονομικής του ευχέρειας ήρθε σε επαφή με διπλωμάτες, κρατικούς λειτουργούς και πρίγκηπες διαφόρων χωρών.
Στην Τριέστη παρευρίσκεται σε συσκέψεις των Ελλήνων του εξωτερικού. Υπό την παρότρυνση του Ρώσου αξιωματικού Ορλώφ, σχεδιάζεται έναρξη επαναστατικού κινήματος στην Ελλάδα. Ο Δασκαλογιάννης μαζί με τους άλλους Έλληνες δίνουν βάση στις ρώσικες μεγαλοστομίες περί σημαντικής βοήθειας. Ο Δάσκαλος κατεβαίνει στην Επαρχία Σφακίων και συναποφασίζει με 12 Καπετάνιους των Σφακίων την ένοπλη εξέγερση, την οποία και χρηματοδοτεί. Ένας άνδρας μετρίου αναστήματος, εύχαρης, με φυσική ευφράδεια και κύρος τίθεται επικεφαλής της Επανάστασης που ξεσπάει το 1770. Ο ίδιος ο Αλέξης Ορλώφ του στέλνει επιστολή από την Πάρο, όπου ναυλοχούσε ο ρωσσικός στόλος και του υπόσχεται για άλλη μια φορά βοήθεια.
Η βοήθεια δεν ήρθε ποτέ.Τα χωριά των Σφακίων ήταν ετοιμοπόλεμα. Συντηρούσαν ακόμη και καταδρομικές ομάδες, όπως η ομάδα του Γιωργακομάρκου(γνωστός και ως Δαιμονάρχης), που ρήμαζε τα σπίτια των αγάδων στους κάμπους, τους οποίους αφού σκότωναν, κούρσευαν τα υπάρχοντα τους και επέστρεφαν. Μολαταύτα, η επανάσταση-αν και κράτησε πολλούς μήνες- απέτυχε. Οι Τούρκοι ντελάληδες διαμήνυαν πως αρκούσε η παράδοση του ίδιου του Δασκαλογιάννη για να σωθούν τα χωριά, που αρκετά ήδη είχαν σχεδόν καταστραφεί. Δίδονταν εγγυήσεις για τη ζωή του και για την ζωή των παιδιών του που-κάποια εξ αυτών-ήταν αιχμάλωτα. Μετά από απανωτά πολεμικά συμβούλια των Καπεταναίων αποφασίσθηκε η εθελούσια παράδοση του αρχηγού στους Τούρκους. Το τέλος του δώθηκε ενώπιον του τουρκικού όχλου...

Η σύγρονη λαογραφία και μουσικολογία δέχεται πλέον- συμφωνώντας με την προφορική παράδοση- πως στον Δασκαλογιάννη οφείλεται ο πλέον γνωστός κρητικός χορός. Το πεντοζάλι. Με βάση μια παλαιότατη συνήθεια, εκείνη την εποχή, στα σημαντικά γεγονότα αφιερώνονταν νεοδημιούργητα τραγούδια, χοροί, μουσικές. Έτσι στα μέσα του 1769 ο Δάσκαλος απευθύνθηκε σε σπουδαίο μουσικό της εποχής, τον Στέφανο Τριανταφυλλάκη ή Κιώρο, και του ζήτησε να ετοιμάσει πολεμικό χορό ειδικά για την επικείμενη Επανάσταση, που τον χόρευαν οι άνδρες πριν από τις μάχες.
Ο χορός θα ήταν ειδικά γραμμένος και αφιερωμένος στο πέμπτο ζάλο( βήμα), δηλαδή την πέμπτη επαναστατική προσπάθεια απελευθέρωσης από τους Τούρκους, στην οποία εμπλέκονταν Σφακιανοί. Ο Κίωρος πήγε στην Ανώπολη, όπου και έμεινε για 6μήνες. Συνέθεσε μελωδία σύμφωνα με τις υποδείξεις του Δασκαλογιάννη για ένα καινούριο χορό, ο οποίος είχε δώδεκα μουσικούς σκοπούς, που συμβόλιζαν τους 12 οπλαρχηγούς επικεφαλείς της Επανάστασης και δέκα βήματα προς ανάμνηση της Συνέλευσης της Δημογεροντίας των Σφακίων, η οποία συνεδρίασε στις 10 Οκτωβρίου 1769 και αποφάσισε την επανάσταση. Η λαβή του χορού είναι από τους ώμους με τα χέρια τεντωμένα, συμβολίζοντας, με αυτόν τον τρόπο την αλληλοστήριξη, την αλληλοεκτίμηση, την αμοιβαία εμπιστοσύνη και τη συνεργασία των συμπολεμιστών. Οι πατιές, τα μονά ή πολλαπλά ομαδικά χτυπήματα των ποδιών στο έδαφος, είναι το κύριο είδος παραλλαγών του βασικού βήματος του πεντοζαλιού. Συμβολίζουν τις ομοβροντίες των όπλων των επαναστατών στις μάχες με τους Τούρκους.

Η παραδοσιακή πρωταρχική έκφραση του πεντοζαλιού δεν διαθέτει σιγανό και γρήγορο ρυθμό, ούτε διακρίνεται σε σιγανό πεντοζάλι και γρήγορο πεντοζάλι. Η μορφή του είναι μία και συγκεκριμένη, γρήγορη, δυναμική και εκρηκτική. Η σύγχρονη διάκριση σε «σιγανό» και «γρήγορο» καθιερώθηκε την δεκαετία του 1950. Τότε διαμορφώθηκε αυτό που σήμερα λένε «σιγανό πεντοζάλι» και χορεύεται σε Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο με παραλλαγές ως «χανιώτικο σιγανό», «ρεθεμνιώτικο σιγανό» και «ηρακλειώτικο σιγανό» με δέκα, οκτώ και έξι βήματα αντίστοιχα. Αυτοί οι "νεωτερισμοί" θεωρούνται ανεπίτρεπτοι από τις παλαιές κορυφαίες προσωπικότητες της κρητικής μουσικής. Διότι δεν θέλουν να νοθεύεται ένας χορός-μνημόσυνο στον πρωτεργάτη της Επανάστασης του 1770, εναντίον των Τούρκων. Γράφει ένας εξ αυτών υπερασπιζόμενος την παλαιή, αρχική εκδοχή του χορού : " Η μουσική του πεντοζαλιού είναι μια και μοναδική. Δεν υπάρχουν δηλαδή πεντοζάλια. Πιστεύω ότι δεν έχει κανένας το δικαίωμα να διαστρεβλώνει το πεντοζάλι, γιατί έτσι λερώνει τη μνήμη των ηρώων και του Δασκαλογιάννη, που έχασαν τις ζωές τους για την ελευθερία της Κρήτης. Όταν ήμουν 16 χρονών, είχα καταφέρει να συνθέσω δύο στροφές και τις πρόσθεσα στο πεντοζάλι. Θέλοντας να εντυπωσιάσω τον αείμνηστο καλλιτέχνη Κουφιανό, τον παρακάλεσα να ακούσει κάτι και να πει τη γνώμη του. Είχα βάλει ενδιάμεσα στο πεντοζάλι τις δικές μου στροφές. Όταν τελείωσα μου είπε: «Μπράβο, μπράβο Κωστάκη, εσύ μια μέρα θα γίνεις μεγάλος μουσικός. Άκουσε τώρα κι εμένα. Και στη συνέχεια έπαιξε το πεντοζάλι προσθέτοντας δικές του στροφές, ομολογουμένως πολύ ανώτερες από τις δικές μου. Όταν του αποκρίθηκα, κοκκινίζοντας, ότι οι στροφές του ήταν απίθανες, είπε: «Ναι, έχεις δίκιο, είναι πολύ ωραίες, αλλά ποιοί καπεταναίοι θα είναι τουτοινά, Κωστάκη, όπου ήτανε δώδεκα ούλοι κι ούλοι;» Και τότε μου εξήγησε πως κανείς δεν είχε το δικαίωμα να λερώσει τη μνήμη των καπεταναίων. "