Stavento 8: Eρνστ Τσίλλερ

Προεδρικό Μέγαρο

Toν Σεπτέμβριο του 1859 ο Ερνστ Τσίλλερ αντιμετωπίζει ένα κρίσιμο για την επαγγελματική του ζωή δίλημμα: είναι 22 ετών, έχει διακριθεί σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που προκήρυξε η Ρωσσική κυβέρνηση και προβληματίζεται για το αν θα δεχθεί τον διορισμό του στην Τυφλίδα.
Αμφιταλαντεύεται Από το δίλημμα θα τον απαλλάξει το γράμμα του δασκάλου και συνεργάτη του Θεόφιλου Χάνσεν(Τheophilus Hansen 1813-1891). Τα νέα είχαν ως εξής: Ο Δήμος Αθηναίων είχε επιτέλους παραχωρήσει στην ελληνική κυβέρνηση το επί της πλατείας του Πανεπιστημίου γήπεδο για την ανέγερση της Ακαδημίας. Για τον Τσίλλερ άρχιζε μια καινούρια ζωή. Θα παραμείνει για 15 μήνες στη Βιέννη δουλεύοντας στο γραφείο του Χάνσεν, πάνω στα σχέδια της Ακαδημίας Αθηνών.

Γεννημένος το 1837 στο Κaditz της Σαξονίας είναι ο πρωτότοκος γιος. Από τους πέντε συνολικά γιους της οικογένειας Τσίλλερ οι τέσσερις θα ακολουθήσουν την οικογενειακή επαγγελματική παράδοση(παππούς και πατέρας αρχιτέκτονες), σπουδάζοντας αρχιτεκτονική Μετά το πέρας των σπουδών του στη Δρέσδη, το 1858, έχοντας κερδίσει το αργυρό μετάλλιο της αρχιτεκτονικής σχολής φεύγει με τον αδελφό του Μoritz για την Βιέννη. Προσλαμβάνεται στο γραφείο του Δανού αρχιτέκτονα Θ. Χάνσεν, γεγονός που θα σημαδέψει την υπόλοιπη ζωή του. Ο Χάνσεν στα τέλη της δεκαετίας του 1850 βρισκόταν στην ακμή της καριέρας του. Με την Ελλάδα και τους Έλληνες διατηρούσε στενούς δεσμούς, αποτέλεσμα της οκταετούς παραμονής και αρχιτεκτονικής του δραστηριότητας στην Αθήνα(1838-1846). Είχε διδάξει στο "Πολυτεχνικόν Σχολείον", ενώ πάνω σε δικά του σχέδια είχαν κτιστεί το Μέγαρο Δημητρίου(σημερινό ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία), το Αστεροσκοπείο Αθηνών κ.α. Διατηρεί ιδιαίτερες σχέσεις με τον πρόξενο της Ελλάδας στη Βιέννη, Γεώργιο Σίνα, με χρήματα του οποίου είχε πραγματοποιηθεί η ανέγερση του Αστεροσκοπείου, αλλά και με τον γιο του Σίμωνα, ο οποίος αποφασίζει το 1856-και μετά το θάνατο του πατέρα του-να χρηματοδοτήσει την ανέγερση της Ακαδημίας.
Τον Δεκέμβριο του 1860, σε ηλικία 23 ετών, επιβιβάζεται σε ατμόπλοιο που τον φέρνει στην Ελλάδα. Ολομόναχος και χωρίς να γνωρίζει ελληνικά καταφέρνει σχετικά γρήγορα να ενσωματωθεί στη ελληνική κοινωνία. Συνδέεται με ξένους και ντόπιους αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες και περιηγείται τη χώρα. Με επίσημη συμβολαιογραφική πράξη ο Χάνσεν
καθιστά " πληρεξούσιον επίτροπόν του και αντίκλητόν του τον κύριον Ερνέστο Τσίλλερ, αρχιτέκτονα, προς τον οποίον παρέχει την εντολήν και όλη την πληρεξουσιότητα να διευθύνει την οικοδομήν της ενταύθα[εν Αθήναις] ανεγειρομένης Ακαδημίας ".

Μετά από μια 4ετή αναχώρησή του, κατά την οποία εργάζεται στη Βιέννη, όπου και επεξεργάζεται τα σχέδια της Ακαδημίας, εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα. Συνεχίζει την ενασχόληση του με την αρχαιολογία πραγματοποιώντας εκδρομές στην Ελλάδα οπού σκιτσάρει, μετρά, αποτυπώνει. Στην νεοσύστατη πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους επικρετεί η αρχιτεκτονική του Νεοκλασσικισμού, το κίνημα δηλαδή της επιστροφής στην τέχνη της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης. Ο Νεοκλασσικισμός γεννήθηκε στην Ευρώπη στα μέσα του 18ου αιώνα για να επεκταθεί στη συνέχεια σε ολόκληρο τον κόσμο. Όπως ήταν φυσικό το νεοσύστατο ελληνικό κράτος αγκάλιασε αμέσως το κίνημα Ο αθηναικός νεοκλασσικισμός διαδόθηκε γρήγορα σε όλες τις κοινωνικές τάξεις.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1860, ο Τσίλερ αρχίζει την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως ελεύθερος αρχιτέκτων. Η αίγλη που ασκεί το κτίριο της Ακαδημίας, το ταλέντο και η φήμη του, τού εξασφαλίζουν σύντομα ένα μεγάλο κύκλο πελατών. Του ανατίθεται η σύνθεση ενός μνημείου για την Εθνική Ανεξαρτησία. Τα σχέδια του μνημείου δημοσιεύονται στο αγγλικό περιοδικό Builder, με εγκωμιαστικότατα σχόλια του Άγγλου ιστορικού George Finlay. Το μνημείο όμως δεν θα ανεγερθεί. Aκολουθούν τα θέατρα της Ζακύνθου, της Πάτρας, το Χημείο. Αγοράζει μεγάλη έκταση στο λόφο της Καστέλλας και κτίζει τη συνοικία Τσίλλερ στην πλατεία Αλεξάνδρας (όπου μένει και ο Αντώνης, ο ήρωας του παιδικού μυθιστορήματος Τρελλαντώνης της Π. Δέλτα ).

Το 1872 διορίζεται καθηγητής της Αρχιτεκτονικής και της Οικοδομίας στο Σχολείο των Τεχνών, πρόδρομο του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Την έδρα κατείχε προηγουμένως ο αρχιτέκτων της Αυλής Γεράσιμος Μεταξάς. Ο εύχαρης και ζεστός χαρακτήρας του Τσίλλερ, τον καθιστούν γρήγορα δημοφιλή μεταξύ των μαθητών του. Δέκα χρόνια αργότερα, όμως, θα έλθει σε ρήξη με τον Διευθυντή του Σχολείου, Αναστάσιο Θεοφιλά, κατά την επίβλεψη του Ζαππείου Μεγάρου( ο Θεοφιλάς πρόεδρος της εκτελεστικής επιτροπής και ο Τσίλλερ εκπρόσωπος του Θ.Χάνσεν). Έτσι, στις αρχές του 1833 ο Τσίλλερ απολύεται και τον διαδέχεται ο ίδιος ο Θεοφιλάς.
Διατηρεί το ιδιωτικό του γραφείο στην οδό Μαυρομιχάλη. Η μία παραγγελία ακολουθεί την άλλη. Με έξοδα του Σίνα ταξιδεύει συχνά στη Βιέννη για να τον ενημερώνει για την πρόοδο της Ακαδημίας και με την ευκαιρία ενημερώνεται για τις νέες τάσεις της αρχιτεκτονικής Σε ένα από τα ταξίδια αυτά γνωρίζει τη Σοφία Δούδου, εγκατεστημένη στη Βιέννη, κόρη Έλληνα εμπόρου. Η γοητευτική, πολύγλωσση, μορφωμένη ελληνίδα θα γίνει γυναίκα του και ως δασκάλα στο Ωδείο Αθηνών θα είναι μια από τις πρώτες εργαζόμενες γυναίκες στην αθηναϊκή κοινωνία.
Με τον δάσκαλό του Χάνσεν βρίσκεται πάντα σε επαφή. Το 1884 ο Χάνσεν λαμβάνει εντολή από το Ελληνικό Δημόσιο να προχωρήσει τα σχέδια της Εθνικής Βιβλιοθήκης, τα οποία είχε ήδη καταρτίσει από το 1859 και τα είχε εμπιστευτεί στα χέρια του Τσίλλερ. Ο τελευταίος αναλαμβάνει να τα εκτελέσει. Το 1887 το κτίριο παραδίδεται στον τότε πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη, ενώ τη δεκαετία του 1890 του ανατίθεται η οικοδόμηση ανακτόρου του διαδόχου, το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο. Παράλληλα συνεχίζει τις εργασίες στο ιδιωτικό του γραφείο. Δουλεύει πάνω στα τελικά σχέδια του Εθνικού Φαρμακευτικού Χημείου, του Δημοτικού Θεάτρου(κατεδαφισμένο σήμερα), του Βασιλικού Θεάτρου(Εθνικό σήμερα),του Μεγάρου Μελά κ.α. Είναι η περίοδος της ακμής, η περίοδος των μεγάλων έργων. Συγχρόνως, ο Χαρίλαος Τρικούπης διορίζει τον Τσίλλερ διευθυντή των Δημοσίων Έργων του Υπουργείου Εσωτερικών, σε επίσημη τρόπον τινά αναγνώριση της άδικη επίθεσης εναντίον του από τον Θεοφιλά στην υπόθεση του Ζαππείου και της επακολουθήσησα απομάκρυνση του από το Πολυτεχνείο.
Μετά την μεγάλη οικονομική κρίση ου 1893 και την πτώχευση του ελληνικού κράτους, η οικοδομική δραστηριότητα από πλευράς δημοσίου σταματά. Η Διεύθυνση Δημοσίων Έργων του Υπουργείου Εσωτερικών καταργείται. Οι ιδιωτικές όμως παραγγελίες συνεχίζονται. Στα μέγαρα και τις αστικές κατοικίες της προηγούμενης περιόδου, θα προστεθούν ώρα πολυώροφα κτίρια γραφείων(μέγαρα Κούπα, Βούγα, Σλήμαν, Αρσάκειο), η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου καθώς και ναοί, αγορές, καταστήματα τραπεζών κ.α.

Στις αρχές του 20ου αιώνα μετά από μία αποτυχημένη προσπάθεια συνεταιρισμού του με δύο Γερμανούς, με σκοπό την κατασκευή υδατοφραγμάτων, ο Τσίλλερ και η οικογένειά του γνωρίζουν την απόλυτη οικονομική καταστροφή. Χάνει όλα τα χρήματά του. Τα χρέη τεράστια και τα δωμάτια της οικίας Τσίλλερ, στην Μαυρομιχάλη, διατίθενται προς ενοικίαση προκείμενου να ανευρεθούν έσοδα. Όλοι οι ενήλικοι εργάζονται. Η σύζυγος Σοφία παραδίδει μαθήματα πιάνου, η μία κόρη κρατάει το σπίτι και η άλλη ζωγραφίζει και πουλάει τους πίνακές της. Το εξοχικό στην Κηφισιά πρέπει να δημοπρατηθεί. Το ίδιο και η οικία της Αθήνας, την οποία αγοράζει ο τραπεζίτης και φιλότεχνος Δ. Λοβέρδος. Εκεί, στο πωληθέν σπίτι του Τσίλλερ θα στεγάσει την συλλογή του από βυζαντινές εικόνες, ενώ αργότερα ο νέος ιδιοκτήτης θα κάνει ορισμένες προσθήκες στο οίκημα, το οποίο θα εγκαινιαστεί το 1930 ως Βυζαντινό Μουσείο Λοβέρδου ( http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=7430 ). Μετά την πώληση η οικογένεια Τσίλλερ μετακομίζει στη γωνία των οδών Κανάρη και Σόλωνος. Εκεί μεταφέρει το γραφείο του, εκεί παραδίδει μαθήματα η Σοφία, εκεί αναλαμβάνει παραγγελίες η ζωγράφος κόρη Ιωσηφίνα. " Για αρκετό διάστημα το ατελιέ μου ήταν άδειο και έρημο χωρίς ούτε μία εργασία ", γράφει ο Τσίλλερ στις αναμνήσεις του. Η ανθελληνική συμπεριφορά του Κάιζερ, είχε στρέψει τον κόσμο να αποφεύγει οτιδήποτε γερμανικό. Ο αντίκτυπος αυτής της κατάστασης επηρέασε και το γραφείο Τσίλλερ. Το γεγονός ότι το 1908 ανέλαβε μετά από πρόσκληση του γερμανού Πρέσβη, τα σχέδια για επιδιορθώσεις και οικοδόμηση κτιρίου σαράντα δωματίων στο Αχίλλειο της Κέρκυρας, ίσως να ενέτεινε τη δυσαρέσκεια του αθηναικού κοινού.

Έχει συμπληρώσει τα 70 και εργάζεται ακατάπαυστα. Διδάσκει στην Βιομηχανική και Εμπορική Ακαδημία. Στην τελευταία φάση της σταδιοδρομίας του σχεδιάζει έναν ακόμη οικισμό, στα Κόκκινα Χώματα, της Κηφισιάς. Μια μορφή κηπούπολης, που απευθύνεται σε μεσοαστούς. Αντίστοιχοι οικισμοί θα σχεδιαστούν στη συνέχεια για την Καλλιθέα, τη Ν.Σμύρνη και αργότερα για τη Ν.Αλεξάνδρεια(Φιλοθέη). Αυτός όμως ο πρώτος οικισμός του Τσίλλερ δεν θα οικοδομηθεί. Πιθανόν το κοινό να μην ήταν έτοιμο ή να συνέβαλε ανασταλτικά η τότε πολιτική κατάσταση.

Η ακτινοβολία του έργου του υπήρξε τεράστια. Πάνω από 500 οικοδομές στην Αθήνα, την Κηφησιά, τον Πειραιά, την Πάτρα( Δημοτικό Θέατρο Απόλλων http://www.patras.gr/el//c0/c0s7/analyze_entity.asp?EntityID=115&CatID=4&ScatID=28 ), το Αίγιο, τον Πύργο, την Καλαμάτα, το Γύθειο, τη Σύρο(Δημαρχείο Ερμούπολης http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=793 ), τη Μυτιλήνη, την Κέρκυρα. Με τόλμη και ταλέντο κατάφερε, ανάλογα με την περίπτωση, να συνδυάζει ρυθμούς και ιδεολογίες διαμορφώνοντας τη δική του προσωπική σχολή. Υιοθετώντας το πλουραλιστικό πρότυπο του δασκάλου του Θ.Χάνσεν, χρησιμοποίησε μορφολογικά στοιχεία διαφόρων περιόδων, δίνοντας προτεραιότητα στο νεοκλασσικό ρυθμό, τον τόσο συνυφασμένο με τον ελληνικό χώρο και αποδεκτό από την τοπική κοινωνία. Τα κιγκλιδώματά του δημιούργησαν σχολή. Εγκαταλείποντας τα απλά γεωμετρικά σχήματα του πρώιμου νεοκλασσικισμού, φέρνει στον ελληνικό χώρο τα πρώτα σιδηρά κιγκλιδώματα, με διακοσμητικά στοιχεία από τη φύση και τη μυθολογία, τις περισσότερες φορές σχεδιασμένα από τον ίδιο. Το ίδιο ακριβώς έκανε και με τα κεραμοπλαστικά αρχιτεκτονικά διακοσμητικά, τα οποία χρησιμοποιεί στο Ιλίου Μέλαθρον, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο,στο Θέατρο της Πάτρας, στο Μέγαρο Μελά και αλλού. Δυστυχώς οι περισσότερες οροφογραφίες και τοιχογραφίες επικαλύφθηκαν ή αντικαταστάθηκαν από γύψινα διακοσμητικά. Σήμερα γίνεται προσπάθεια να αποκαλυφθούν ξανά. Ήδη στο Εθνικό Θέατρο ( http://www.naftemporiki.gr/t+z/story.asp?id=1725913 ), στο Ιλίου Μέλαθρον και αλλού θαυμάσια καλλιτεχνήματα έχουν έρθει πάλι στο φως, αποδεικνύοντας εκτός των άλλων την δραστηριότητα καλλιτεχνών και τεχνικών συνεργείων υψηλής ποιότητας. Ο Τσίλλερ, εκτός από άριστος καλλιτέχνης-αρχιτέκτονας ήταν και άριστος μηχανικός-κατασκευαστής. Υπήρξε ο πρώτος στην Ελλάδα που μεταχειρίστηκε τη σιδηροδοκό και τα σιδηρά υποστηλώματα στην οικοδομή. Πρώτος επίσης χρησιμοποίησε τεχνητό εξαερισμό και κεντρική θέρμανση. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αντισεισμικότητα των κτιρίων και έγραψε μελέτη με τον τίτλο "Τύπος αντισεισμικών οικοδομών δια δικκένων εξ οπτοπλίνθων τοίχων". Τέλος, πέρα απο το καθαρά αρχιτεκτονικό του έργο, ασχολήθηκε με την αρχαιολογία, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας του. Ήταν ο πρώτος ανασκαφέας της Τροίας, πριν από τον Σλήμαν. Από την ανασκαφή αυτή μάλιστα άρχισε και η φιλία τους η οποία οδήγησε στην ανέγερση του Ιλίου Μελάθρου ή Μεγάρου Σλήμαν(σημερινό Νομισματικό Μουσείο, στη λεωφόρο Πανεπιστημίου).

Πέθανε στην Αθήνα, τον Νοέμβριο του 1923, σε ηλικία 86 ετών και τάφηκε στο Α' Κοιμητήριο Αθηνών, την είσοδο και αρκετά ταφικά μνημεία του οποίου είχε ο ίδιος σχεδιάσει.

Iλίου Μέλαθρον( Νομισματικό Μουσείο):